FRBR
(Functional Requirements for Bibliographic Records)
سرچشمه اصلی توجه به الگوی FRBR به تغییر بنیادین در رویکرد کتابداری و اطلاع رسانی برمی گردد. در گذشته رویکرد کتابداری و اطلاع رسانی رویکردی نظام مدار بود که در آن اصل و اساس نظام کتابخانه بود . به همین دلیل در آن دوره ما شاهد کتابخانه های عظیم با مجموعه های بزرگ و به زنجیر کشیده و فهرست های منطبق با خواست کتابداران بودیم. اما به مرور زمان و رشد جوامع بشری و تغییر خواست و نیاز استفاده کنندگان از کتابخانه، رویکرد کاربر مدار حاکم شد. بر همین اساس و با توجه به خواست و نیاز های جدید کاربران می بایست شیوه عمل فهرستهای کتابخانه ای نیز به سمت و سوی جدیدی سوق پیدا می کرد و FRBR محصول این تغییر شد.
در سال 1990، سميناري درباره «ركوردهاي كتابشناختي» توسط ايفلا برگزار شد. نتايج حاصل از آن كنفرانس را ميتوان
- كاهش هزينه هاي فهرستنويسي،
- درنظرگرفتن نياز كاربران اطلاعاتي،
- وتوجه به انواع مختلف قالبها و محملهاي حاوي اطلاعات دانست.
آنچه اهميت دارد اين نكته است كه كاهش هزينه و ساده كردن فهرستنويسي نبايد به ميزان بازيابي توسط كاربران لطمه اي وارد كند و بايد تمام نيازهاي آنان را جهت رديابي اطلاعات مد نظر قرار دهد.
در اين سمينار، 9 راهكار ارائه شد كه يكي از آنها منجر به شروع مطالعه درخصوص ملزومات كاربردي پيشينهها، معروف به «FRBR» توسط ايفلا شد که توجه به روابط بين عناصر كتابشناختي از پايه هاي آن است.
FRBR سعي در رسيدن به سيستم ذخيره و بازيابي اطلاعاتي دارد كه به وسيله آن كاربران درجستجوهاي خود با بنبستهاي كمتري روبه رو شوند و تا حد امكان قادر به رديابي منابع موجود در جهان كتابشناختي باشند.
FRBR مدلی مفهومي است، يعني با روششناسي «موجوديت – رابطه»، سعي دارد به روابط بين مدخلها و موجوديتها – در يك پيشينه كتابشناختي- دست يابد تا كاربران اطلاعات (مراجعه كنندگان، كتابداران و ناشران) را در پیدا کردن منبع مورد نياز خود، فارغ از نوع مدرک و قالب آن، ياري رساند.
اين مدل به دنبال دو هدف اصلي است:
- تهيه چارچوبي نظاممند براي ايجاد ارتباط بين دادههاي ذخيره شده در پيشينههاي كتابشناختي جهت استفاده كاربران،
- پيشنهاد مبنايي كاربردي براي پيشينههاي كتابشناختي تهيه شده توسط مراكز كتابشناختي ملي
روش مورد استفاده جهت تهيه اين مدل «موجوديت- رابطه» است.
درتكنيك موجوديت – رابطه ابتدا، مفاهيم اساسي و موجوديتهاي يك سيستم- كه ممكن است مورد تقاضاي استفاده كنندگان باشد- استخراج ميشود و سپس سعي ميشود روابط بين اين موجوديتها تعيين شود. دراين مرحله، سعي در جامعنگري كامل است و تحليلكننده نظام مورد بررسي تلاش ميكند تمام موجوديتهاي ممكن و روابط بين آنها رااستخراج كند.
گام بعدي در روش تجزيه وتحليل موجوديت- رابطه تعريف خصوصيات و يا در حقيقت گزارههاي اطلاعاتي است كه هر مدخل يا موجوديت بايد دارا باشد؛ مثلاً مدخل «سرشناسه» بايد حاوي اطلاعاتي چون نام، نام خانوادگي، نقش، تاریخ تولد و وفات باشد.
با استفاده از اين تكنيك، براي تهيه مدل FRBR، موجوديتها، روابط بين آنها و خصوصيات يا اطلاعات هريك از اين موجوديتها- با توجه به نياز كاربران يك پيشينه كتابشناختي- استخراج، تعيين، و تعريف شده است. همانطور كه مشخص است پایه FRBR كاربرمدار بوده و تمام تجزيه و تحليلها بر پايه نياز كاربران تهيه شده است. در انتخاب و استخراج مداخل و موجوديتها و روابط تعريف شده براي آنها، آنچه مدنظر بوده است، مداخل و روابطي است كه براي كاربران با اهميت بوده و در راهبردهاي جستجوي خود در پايگاههاي پيشينههاي كتابشناختي از آنها استفاده ميشود.
FRBR مدلی مفهومي است كه در آن موجوديتهايي چون «اثر»، «شکل بیان»، «توصیف فیزیکی»، «فقره موجود»، و روابط بين آنها مطرح شده است. براي درك بهتر اين طرح دانستن تعريف برخي از اين واژگان ضروري به نظر ميرسد.
مدل: مدل در زمينههاي موضوعي مختلفي به كار گرفته ميشود، ولي آنچه كه دراينجا مدنظر است ساده سازي توصيف يك موجوديت مستقل يا فرايند پيچيده است. اگر صفحه عنوان يك مدرک را نمايانگر آن مدرک بدانيم ميتوان گفت صفحه عنوان مدلي از آن مدرک است. حال اگر يك پيشينه كتابشناختي را نمايانگر يك مدرک بدانيم كه براي رسيدن به برخي عناصر آن از صفحه عنوان استفاده ميشود، پس يك پيشينه كتابشناختي مدلي از مدل يك مدرک است. FRBR مدلِ مدلِ مدلِ يك مدرک است كه هدف اصلي آن ارتقای فناوری مورد نياز جهت فهرستنويسي و توليد پيشينههاي كتابشناختي در فهرستنويسي است.
اثر: ايفلا درگزارش خود اثر را يك خلاقيت ذهني يا هنري متمايز تعريف كرده است. درحقيقت، در اين مدل، آنچه كه توسط يك نويسنده و يا يك هنرمند براي اولين بار خلق ميشود و مشابه خارجي ندارد، يك اثر شناخته ميشود.
شکل1- نمایش “اثر” در نرم افزار آذرسا
شکل بیان: منظور درك ذهني و يا هنري از يك اثر است كه ممكن است به صورتهاي حرفي، عددي، موسيقايي، صدا، تصوير، شئ و مانند آن باشد. هرگاه يك فرد آنچه را كه از يك اثر درك ميكند، به هرصورتي و در هر محملي بيان كند، شکل بيانی از آن اثر پديد آمده است.
شکل2- نمایش “شکل بیان” در نرم افزار آذرسا
توصیف فیزیکی: سومين موجوديت درمدل FRBR توصیف فیزیکی است. منظور از آن محمل فيزيكي خاصی است كه اثر و يا شکل بیان بر روي آن ذخيره شده است و ميتواند بسيار متنوع باشد؛ مثل كتاب، لوح فشرده، پوستر، و نسخه خطي
شکل3- نمایش “توصیف فیزیکی” در نرم افزار آذرسا:DVD
شکل4- نمایش “توصیف فیزیکی” در نرم افزار آذرسا:PDF
فقره موجود: هريك از محملهاي اطلاعاتي كه حاوي اطلاعات اثر و يا شکل بیان هستند، به تنهايي يك فقره موجود محسوب ميشوند.
شکل5- نمایش “فقره موجود” در نرم افزار آذرسا
مدل FRBR مدلی كاربرمدار است و با توجه به نيازها و تقاضاي كاربران از يك پيشينه كتابشناختي طراحي شده است. در گزارش ايفلا (1998) چهار كاربرد اصلي براي پيشينهها درنظرگرفته شده است كه عبارت اند از:
یافتن: رسيدن به مدخل يا مداخلي در يك فايل يا پايگاه اطلاعاتي از طريق جستجو بر پايه خصوصيات و روابط مداخل براساس راهبرد جستجو و معيارهايي كه كاربر در كليدواژهها و عبارت جستجوي خود استفاده كرده است.
شکل6- نمایی از “یافتن” در نرم افزار آذرسا
شناسایی: رسيدن و تشخيص منبع مورد نياز كاربر از بين يافتههاي جستجو و متمايزكردن آن از ديگر موجوديتهاي مشابه كه مورد نياز وي نيست.
شکل7- نمایی از “شناسایی” در نرم افزار آذرسا
انتخاب: برگزيدن يا صرف نظركردن از موجوديت شناسايي شده با درنظرگرفتن محتوا، شكل، و توصیف فيزيكي آن توسط كاربر با توجه به نياز اطلاعاتياش.
شکل8- نمایی از “انتخاب” در نرم افزار آذرسا
به دست آوردن: رسيدن به موجوديت مورد انتخاب از طرق مختلف مثل امانت، خريد، دسترسي الكترونيكي، و مانند آن.
