گزارشی از برگزاری همایش «پورتال کتابخانه‌ای»

  دکتر محسن حاجی زین العابدینی در ابتدای سخنان خود ضمن اشاره به آرزوی دیرینه کتابداران درخصوص انسجام کامل و همگرایی خدمات کتابخانه اظهار داشت: “از گذشته های دور، کتابداران از عملکرد جزیره ای بخش های مختلف کتابخانه ابراز ناخشنودی کرده و دائما پیگیر این بوده اند که به شکلی انسجام مناسبی در خدمات خود پدیدآورند.”
وی افزود: “از زمانی که رویکرد کاربرمدار در مقابل رویکرد نظام مدار قد علم کرده و معیار هر فعالیتی در کتابخانه با شاخص کاربر و نظرات او سنجیده شده، موضوع همگرایی فعالیت ها اهمیت بیشتری یافته است.”
عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی بیان کرد: “اگرچه دغدغه یکپارچگی خدمات و فعالیت ها در محیط معمولی کتابخانه، بر روی  کاغذ و در بعد نظری خیلی خوب ظاهر شده است، اما محدودیت های محیط سنتی کمتر اجازه پیاده سازی عملی را بدان داده است.”
هنگام استفاده از واژه «درگاه» یا «پورتال» عموم مردم درگاه را چیزی در حد همان وب سایت تلقی می کنند
وی در ادامه ضمن اشاره به مفهوم «درگاه کتابخانه ای (Library Portal)» گفت: “درگاه از واژه لاتینی «Portale» به معنای «دروازه شهر» گرفته شده است. هنگام استفاده از واژه «درگاه» یا «پورتال» به جز گروه اندکی از افراد که شامل متخصصین و غیرمتخصصین علاقه مند می شوند، عموم مردم یاد وب سایت افتاده و درگاه را چیزی در حد همان وب سایت تلقی می کنند. اما گروه دیگر با دید نقادانه به دنبال تفاوتهای درگاه و وب سایت هستند.”
دکتر محسن حاجی زین العابدینی یادآور شد: “اولین مسأله ای که در ابتدای ورود به بحث در باب درگاه پیش می آید، خلط مطلب است که البته در رویایی با مسائل جدید معمولا رخ می دهد. همچنین تلاش برای درک حقیقت درگاه، همیشه با موفقیت همراه نبوده و کماکان هم نیست. زیرا در کنکاش برای دریافت معنا و مفهوم این موضوع با دو دسته اطلاعات مواجه می شویم که عبارتند از «منابع» و «مصادیق»”.
وی درخصوص منابع مرتبط با مفهوم «درگاه» گفت: “در مواجهه با منابع مشکل چندانی نداریم زیرا به درستی چندین تعریف به ما داده می شود که اگرچه ممکن است از نظر صورت بندی و نحوه بیان تفاوتهایی با هم داشته باشند اما در اصل و اساس و روشن کردن ماهیت «درگاه» تقریبا همسان هستند.”
هر درگاه، وب سایت است اما هر وب سایت نمی تواند درگاه باشد
دکتر حاجی زین العابدینی افزود: “مشکل در این عرصه، رویایی با مصادیق است. در این جستجو تقریبا تمامی آنچه که به درستی از بعد نظری در باب درگاه و از متون به دست آورده ایم به سرعت به چالش کشیده شده و ما با سندرم عدم قطعیت و سردرگمی مواجه می شویم. اما نکته این جاست که هر درگاه، وب سایت است اما هر وب سایت نمی تواند درگاه باشد.”
دانش آموخته دوره دکتری علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز درباره خاستگاه درگاه بیان کرد: “از آنجا که در هر نظامی باید تمامی اجزا به درستی در کنار هم قرار گرفته و برای دستیابی به هدفی معین عمل کنند، وجود ابرنظامی که مانند چتری فراگیر تمامی نظام های فرعی و جزیره ای را گردهم آورده و مادرانه آنها را تحت لوای خود قرار دهد، ضروری شده و اولین انگیزه های ایجاد درگاه های کتابخانه ای را شکل داده است.”
وجود نظامی یکپارچه که تمامی خدمات و فرآیندهای متنوع و متفاوت کتابخانه ای را در قالبی واحد درآورد، ضروری گشته است
کاربرمداری درگاهها موضوع دیگری بود که  دکتر حاجی زین العابدینی بدان پرداخت: “وجود نظامی یکپارچه که تمامی خدمات و فرآیندهای متنوع و متفاوت کتابخانه ای را در قالبی واحد درآورده و اسباب رضایت خاطر کاربر را فراهم آورد ضروری گشته است. چنین ابرنظامی، که آن را پورتال می نامیم، واجد امکاناتی نظیر شخصی سازی محیط اطلاعاتی، سفارش گیری نیازها، دسترسی یکپارچه و همسان، تجهیز به اطلاعات کامل و مناسب بوده و به احسن وجه «کاربرمدار» خواهد بود.”
وی در ادامه به نقش کتابداران و طراحان سیستم در ارتباط با درگاه اشاره کرد: کتابداران باید توجه داشته باشند کاربری که صرفا دستیابی به اطلاعات با سرعت و سهولت را می طلبد، دیگر حوصله سیستم های کند و غیریکپارچه کتابخانه ای را ندارد. بنابراین باید مراقب بود که هر چه سریع تر، با تجهیز کتابخانه به نظام های یکپارچه و کاربرپسندی چون درگاه از یک سوی و روزآمدسازی علمی خود به عنوان کتابدار قرن 21 از سوی دیگر، همچنان جایگاه کتابخانه را به عنوان پایگاه دانش حفظ کرد.”
عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی درباره نقش طراحان گفت: “همانگونه که تا کنون تعامل مناسب بین طراحان نرم افزارها و متخصصان کتابداری موجب ایجاد نظام های مطلوب و کاربرپسند شده است، انتظار می رود در آینده و در طراحی و توسعه درگاههای کتابخانه ای نیز همچنان این تعامل نتایج مثبتی به بار آورد.”
وی افزود: “همچنین طراحان نظام می بایست تا حد امکان علاوه بر ساده سازی خود نظام ها، تأمین و تکمیل محتوا و پردازش نظام ها را مدنظر داشته باشند. زیرا هر زیرساختی که توسط طراحان ارائه شود در نهایت باید توسط کتابداران تحویل گرفته شده و با داده و محتوای مناسب تکمیل شود.”
هدف آرمانی از ایجاد و توسعه درگاهها راحتی مخاطب و سهولت دسترسی به اطلاعات و دانش است
دکتر محسن حاجی زین العابدینی در پایان تأکید کرد: “باید توجه داشت که حتی بهترین درگاه ها و نظام ها که به احسن وجه طراحی شده و نظامی ایده آل به شمار می آیند، باید به محتوای مناسبی که مبتنی بر نیاز و خواست کاربر نهایی است، توجه داشته باشند و وزن این بخش را در بین سایر قسمت ها مورد عنایت ویژه قرار دهند. زیرا هدف آرمانی از ایجاد و توسعه درگاهها راحتی مخاطب و سهولت دسترسی به اطلاعات و دانش است.”
سپس دکتر اسحاق صلاحی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به ایراد سخنرانی پرداخت.
وی گفت: “آنچه که در هر سازمانی اتفاق می افتد منطبق با شرایط زیست ماست در حال حاضر و در قرن 21 پارادایم ها تغییر کرده است. مدیرانی موفق خواهند بود که در تغییر پارادایم ها بتوانند درک درستی از شرایط داشته باشند و در برنامه های راهبردی نقاط ضعف و قوت سازمانی را پیدا کنند. در حال حاضر و با وجود سپری شدن سه عصر کشاورزی، صنعت و فناوری اطلاعات وارد عصر و موج چهارم شده ایم که از آن با عنوان عصر انفجار اطلاعات یاد می شود.”
دکتر اسحاق صلاحی افزود: “در عصر انفجار اطلاعات باید به مشتری مداری توجه ویژه مبذول داشت و رویکرد ما نیز در سازمان اسناد و کتابخانه ملی این است که هزینه های حاشیه ای مربوط به ساختمان و تجهیزات را کم کنیم و در عوض و با توجه به ظرفیتهای محدود مکانی از امکانات دیگر برای ارائه تسهیلات استفاده کنیم. پس لازمه مواجهه با وضعیت حاضر داشتن درک درست از تهدیدهای وضعیت کنونی است و هنر مدیریت این است که تهدیدها را به فرصت تبدیل کند.”
طی چهار سال آینده کلیه منابع سازمان به شکل دیجیتال در پایگاه اینترنتی سازمان قرار می گیرد
وی در ادامه بیان کرد: “در حال حاضر ابزارهای مورد استفاده کاربران تغییریافته است لذا باید از این تغییر به عنوان فرصت استفاده کنیم و امکانات موردنیاز کاربران را ایجاد کنیم.”
دکتر صلاحی درباره برنامه های سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای دیجیتال سازی اسناد گفت: “در گام اول نسخه دیجیتالی 70 هزار برگ سند تاریخی مربوط به ایران در دهه نخست قرن بیستم میلادی از آرشیو ملی انگلستان تهیه و در اختیار کاربران قرار گرفت و در گام دوم قصد داریم که نسخه دیجیتالی اسناد مربوط تا سال سوم جنگ را از آرشیو ملی انگلستان تهیه کنیم. همچنین طی چهار سال آینده کلیه منابع سازمان اعم از کتابی و غیر کتابی شامل پایان نامه ها، پوستر، عکس، نشریات، نسخ خطی و اسناد به شکل دیجیتال در پایگاه اینترنتی سازمان قرار می گیرد.”
وی اظهار داشت: “برای تحقق امر مشتری مداری باید امکاناتی را فراهم کنیم که علاوه بر گسترش مراجعه حضوری کاربران مراجعه غیرحضوری کاربران را نیز از طریق وب سایت کتابخانه افزایش یابد. افراد و محققان سایر شهرها نیز لازم است به اطلاعات موجود در کتابخانه ملی دسترسی داشته باشند.”
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به سهم ناچیز مطالعه در کشور گفت: “یکی از راههای افزایش میزان مطالعه بهره گیری  از ابزارهای جدید مورد استفاده کاربران است. یکی از این ابزارها تلفن همراه است که تلاش شده است با همکاری شرکت پارس آذرخش برای در دسترس قرار دادن اطلاعات کتابخانه ملی از این ابزار استفاده شود.”
با اجرای این نرم افزار، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به عنوان سومین کتابخانه در جهان خدمات خود را از طریق تلفن همراه ارائه می دهد
وی اظهار داشت: “نرم افزار موبایل کتابشناسی ملی این امکان را به کاربر می دهد تا از طریق تلفن همراه به تمام فهرست کتاب ها و اسناد موجود در کتابخانه ملی دسترسی پیدا کند.  تاکنون نرم افزار رسا اطلاعات مربوط به یک و نیم میلیون جلد کتاب و یک میلیون منابع غیرکتابی را در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرار می داد و اینک این خدمات را به صورتی ارائه می دهیم که فرصت مطالعاتی را برای مردم و دوستداران کتاب فراهم کنیم. ”
صلاحی در پایان گفت: “با اجرای این نرم افزار، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به عنوان سومین کتابخانه در جهان خدمات خود را از طریق تلفن همراه ارائه می دهد. امیدواریم با تلاش های آتی امکان جستجو در متون و منابع را نیز برای کاربران ایجاد کنیم و راههای ارتباط و تعامل کاربران را با سازمان اسناد و کتابخانه ملی گسترش دهیم”.
پس از سخنرانی دکتر اسحاق صلاحی نسخه اندروید کتابشناسی ملی رونمایی شد.
در ادامه  یاشار حدیقه سرشت، مدیر پروژه شرکت پارس آذرخش درباره دلیل انتخاب سیستم عامل آندروید اظهار داشت: ” چون در اکثر موبایلها از قیمت های پایین گرفته تا گرانترین موبایلهای موجود در بازار ایران از سیستم عامل آندروید استفاده شده است و بیشترین جامعه استفاده کننده را دارد، بهترین گزینه برای سرمایه گذاری بود.”
عرضه این نرم افزار کاملاً به صورت رایگان است
وی افزود: “عرضه این نرم افزار کاملاً به صورت رایگان است و هم در سایت پارس آذرخش و هم در سایت کتابخانه ملی قرار می گیرد و یک فایل APK می باشد که به راحتی قابل نصب بر روی موبایل و یا تبلت می باشد و تنها لازم است کاربران به اینترنت متصل شوند. درکتابخانه ملی نیز امکان استفاده از این نرم افزار بدون پرداخت هزینه امکان پذیر است.”
وی گفت: “یکی از جدیدترین سیستم عامل هایی که به بازار آمد آندروید است. سیستم عامل های قبلی مثل سیستم عامل Apple Macintosh  که بسیار خوب و بسیار گران است و سیستم عامل  BlackBerry که فراگیر نشد اما سیستم عامل سوم  Android  است که در اکثر موبایلها از قیمت های پایین گرفته تا گرانترین موبایلهای موجود در بازار ایران از سیستم عامل آندروید استفاده شده است و بیشترین جامعه استفاده کننده را دارد، و ما توانستیم خودمان را با این سیستم وفق دهیم.”
سرشت افزود: “امکان جستجو و نمایش 20 رکورد در هر صفحه، و نیز امکان جستجوی پیشرفته در این نرم افزار تعبیه شده است. در نسخه نخست تنها قابلیت جستجوی منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه ملی وجود دارد، ولی در مراحل بعدی مطالعه درخصوص خدمات عضو (رزرو، امانت، تمدید)، معرفی کتاب، نقد ها، نظرها و غیره… ادامه خواهد یافت. ”
پورتال کتابخانه ای به پورتالی گفته می شود که ویژگی هر سه پورتال اطلاعاتی، دسترسی یکپارچه، و کاربردی را داشته باشد
یاشار حدیقه سرشت در ادامه صحبتهای خود به تعریف پورتال پرداخت و  اشاره کرد: “پورتال ها سه دسته هستند اول، پورتال اطلاعاتی (  Information Portal) که بیشتر جنبه اطلاع‌رسانی، گردآوری مطالب، نمایش و مدیریت اطلاعات را دارند؛
دوم پورتال کاربردی (Application Portal) که بیشتر ارائه دهنده خدمات خاص برای حوزه خاص می‌باشند؛
و سوم  پورتال‌های دسترسی یکپارچه (Integrated Portal) که بیشتر تجمیع کننده خدمات و اطلاعات از سایت‌ها و نرم‌افزارهای دیگر هستند و دسترسی آسان به مجموع خدمات یک مجموعه را فراهم می کنند. ”
وی تاکید کرد: “پورتال کتابخانه ای به پورتالی گفته می شود که هر سه ویژگی پورتال ها را داشته باشد.”
مهندس سرشت در ادامه مباحث خود به معرفی امکانات پورتال کتابخانه دیجیتال پارس آذرخش در هفت کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی پرداخت و در خصوص مهمترین امکاناتی که «کتابخانه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران»، «کتابخانه های شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب»، «کتابخانه های دانشگاه تبریز»، «کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران»، «کتابخانه مرکز اسناد بازرگانی (معاونت توسعه فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیکی وزارت بازرگانی)»، «کتابخانه سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری» و «کتابخانه شرکت توانیر» در پورتال خود بر اساس نیاز مرکزشان پیاده سازی کرده اند و مورد بهره برداری قرار دادند توضیحاتی ارائه داد و به سه ویژگی پورتال کتابخانه ای در تمامی این هفت مرکز اشاره کرد.
سپس وی به تفصیل امکاناتی چون بررسی امکانات سفارشی سازی شده در بخش اعضاء، افزودن امکان مرتب سازی بر اساس فیلدهای مختلف و قابلیت Ranking،  امکان گزارش گیری از مدارک، ماهنامه ها و مجلات و کاردکس نشریات، استفاده از تزاروس، خدمات تلفن همراه، سیستم مدیریت اخبار و RSS و قفسه مجازی، سرویس off-campus، مشاهده منابع دیجیتال نقشه، انتخاب علاقمندیها و خدمات SDI، اشتراک منابع دیجیتال، سامانه فروش منابع و موارد دیگر در این مراکز را به صورت آنلاین معرفی کرد.
سرشت در صحبتهای خود بیان داشت: “پورتال کتابخانه دیجیتال با داشتن گردش کار پیشرفته کتابخانه ای امکان ارسال مدارک توسط کاربران و انجام پروسه های مختلف تاییدات را دارا می باشد، بر اساس این گردش کار کاربران می توانند منابع مورد نظر خود را برای کتابخانه ارسال و بعد از بررسی و تایید در اختیار عموم قرار گیرد. این امکان در پورتال دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران مورد بهره برداری قرار گرفته است.”
پورتال کتابخانه ای باید بتواند با مجموعه های اطلاع رسانی و نرم افزار های مختلف که استاندارهای لازم را دارند ارتباط برقرار نمایند
وی در خصوص پورتال کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران گفت: “یکی از امکانات فراهم شده برای موسسه استاندارد امکان جستجوی استانداردهای لاتین و فارسی از طریق گوگل و سپس اتصال به پورتال کتابخانه موسسه است بر این اساس کاربرانی که آدرس پورتال کتابخانه موسسه را نمی دانند و در قصد جستجوی استانداردها را دارند نیز می توانند از خدمات موسسه استاندارد استفاده نمایند.”
یاشار حدیقه سرشت در پایان به بیان تفاوت پورتال کتابخانه ای و وب سایت های کتابخانه ای پرداخت گفت: “پورتال کتابخانه ای باید بتواند با مجموعه های اطلاع رسانی و نرم افزار های مختلف که استاندارهای لازم را دارند ارتباط برقرار نمایند.”
وی افزود: “بسیاری از سایتهای کتابخانه ای به نام پورتال کتابخانه ای معرفی می شوند که این ها معنا و کارکرد پورتال را به درستی ندارد.”
با سامانه سیام تمامی مجموعه های کوچک، مدارس و مساجد خواهند توانست از یک سامانه قدرتمند تحت وب با هزینه ای بسیار پایین بهره مند شوند
در ادامه همایش محمد هرندی، مدیر توسعه و برنامه ریزی شرکت پارس آذرخش و سیده افروز حسینی شکرایی، کارشناس تحلیل فرآیند شرکت پارس آذرخش، به معرفی سامانه «سیام » پرداختند.
هرندی گفت: “«سیام» سامانه یکپارچه اطلاع رسانی مدارس و مساجد کشور است که تولید و اشاعه اطلاعات را به نوعی متحول کرده است. هدف اصلی ایجاد این سامانه، پوشش کتابخانه هایی است که تا کنون از استفاده از سیستم های اطلاع رسانی بی بهره مانده اند، با سامانه سیام تمامی مجموعه های کوچک، مدارس و مساجد خواهند توانست از یک سامانه قدرتمند تحت وب با هزینه ای بسیار پایین بهره مند شوند. ”
وی افزود: “این سامانه با هدف متمرکز سازی اطلاعات و اشاعه اطلاعات در این مجموعه ها با کاهش هزینه ها از جمله هزینه های سخت افزاری، هزینه های نرم افزاری، هزینه های نگهداری و به روز رسانی، هزینه های کارشناسان فنی، و …ایجاد شده است.”
وی بیان داشت: “این مساله که بیان می شود مجموعه های کوچک نیاز به سیستم های کوچک دارند، درست نیست؛ چرا که تمامی مراکز اعم از بزرگ و کوچک در  ارائه اکثر خدمات کار یکسانی دارند،  بدین منظور، این سامانه که با این رویکرد طراحی شده به صورت تحت وب در اختیار این مراکز قرار خواهد گرفت و مراکز  مذکور می توانند بدون نیاز به بستر مناسب شبکه ای و بدون نیاز به نصب application های خاص و با هزینه ای محدود از سامانه سیام بهره مند شوند.”
90 درصد اطلاعات در مخزن اصلی این سامانه موجود است
در ادامه افروز حسینی شکرایی درباره مدل و کارکرد سامانه سیام سخن گفت: “90 درصد اطلاعات در مخزن اصلی این سامانه موجود است و کاربر با یک جستجوی ساده می تواند به رکورد اطلاعاتی  مورد نظر خود برسد و موجودی خود را وارد سیستم نماید. هر کتابخانه امکان مدیریت بر روی موجودی خودش را دارد و با تعیین سطح دسترسی می تواند امکان ویرایش، حذف یا اضافه کردن موجودی را محدود یا افزایش دهد.”
وی افزود: “در مورد 10 درصد باقیمانده  که اطلاعات موجود نیست کاربر جستجویی با مشخصات اولیه مدرک را انجام می دهد ، از طریق اتصال به کتابخانه ملی و کتابخانه کنگره و کتابخانه های دیگر از طریق پروتکل  Z39.50 مدرک مورد نظر خود را پیدا می کند، و این مدرک مستقیما به مخزن اطلاعات وارد نشده و پس از فرآیند تایید اطلاعات به این بانک داده انتقال پیدا می کند.”
شکرایی گفت: “کاربران عمومی هنگامی که جستجوی  اطلاعات را انجام می دهند می توانند لیست تمام مراکز و موجودی کتابخانه ها را مشاهده کنند و اگر فرد، عضو یک یا چند کتابخانه باشد چون اطلاعات وی در آن مراکز ثبت شده است امکان رزو و تمدید منابع  را دارد و این امکان به صورت پیش فرض در سیستم انجام می گیرد.”
وی در خصوص جستجوی همزمان در کتابخانه ها اظهار داشت: “کاربر می تواند با وارد کردن یک شماره تلفن یا کد پستی به کتابخانه های مدارس یا مساجد یک منطقه خاص دسترسی پیدا کرده و منبع مورد نظر خود را به صورت همزمان در این کتابخانه ها جستجو کند.”
در ادامه این مراسم از مراکز برگزیده و طرحهای جشنواره ایده­های برتر در زمینه پورتال کتابخانه دیجیتال با ارائه لوح تقدیر و سکه بهار آزادی قدردانی شد.
در پایان این همایش لوح فشرده نرم افزار آندروید جستجو در کتابشناسی کتابخانه ملی و گواهی حضور در همایش به شرکت کنندگان ارائه گردید.
همایش «پورتال کتابخانه‌ای: مفهومی دستخوش تعابیر متفاوت  (با نگاهی به پورتال­های کتابخانه­ ای در ایران)» با حضور کتابداران و مسئولین کتابخانه های کشور و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، روز یکشنبه مورخ 24 مهر 90 از ساعت 8:30 الی 12:30، در سالن شریعت‌زاده کتابخانه ملی برگزار شد.

» لینک خبر: گزارشی از برگزاری همایش «پورتال کتابخانه‌ای»